Wapiennik Nowina

Słowo wstępne...

Wapno palone było od wieków surowcem bardzo poszukiwanym szczególnie tam gdzie skał zawierających wapń brakowało. Wypalanie wapna odbywało się w prostych i niewielkich piecach o konstrukcji przypominającej palenisko, na które narzucono na przemian węgiel drzewny z tłuczniem wapiennym. Wynalezienie pieców szybowych, potocznie nazywanych wapiennikami usprawniło proces wypalania wapna i to znacznie. Dzięki zastosowaniu szybu jako miejsca wypału można było prowadzić niemal ciągły wypał wapna bez całkowitego wystudzenia pieca. Od góry dorzucano surowiec i paliwo, a od dołu wybierano buły wypalonego wapna, które mielono. Proces wypału w temperaturze 900 stopni Celsjusza trwa zazwyczaj od 5 do 9 godzin, jednak samo rozgrzanie wsadu w piecu wapienniczym do tej temperatury mogło trwać nawet kilkanaście dni, w zależności od ilości wsadu, budowy pieca, oraz warunków atmosferycznych. Surowcem do wypału wapna były zazwyczaj skały osadowe - wapienie i margle. Na terenie Sudetów i ich przedpola skał tych jednak jest niewiele.

Wapno ze Wzgórz Strzelińskich...

Na terenie Wzgórz Strzelińskich do wypału wapna używano zasobnych w kalcyt erlanówskarnów (grupa skał wapniowo-krzemianowych) i marmurów które występują w postaci soczew pośród różnego rodzaju gnejsów, czasem granitoidów, lub współwystępują ze skałami wapniowo-krzemianowymi. Erlany i marmury Wzgórz Strzelińskich są pochodzenia osadowego, widać w nich często pierwotną laminację osadową, pomimo silnego regionalnego zmetamorfizowania i lokalnym procesom metasomatycznm (skarnizacja pod wpływem oddziaływania termicznego granitoidowych skał intruzywnych). W przypadku erlanów protolitem były margle, wapienie piaszczyste, mułowce wapniste, natomiast marmury powstały wapieni. Wiek erlanów i marmurów można przyjąć pośrednio z datowań innych skał występujących na Wzgórzach Strzelińskich, wynosi on pomiędzy 513 a 568 mln lat temu, czyli przypadają na okres pomiędzy kambrem a ediakaranem. Natomiast procesy skarnizacji już istniejących skał wapniowo-krzemianowych i marmurów przypadają na czas około 290-324 mln lat temu (środkowy i późny karbon-wczesny perm)(Oberc-Dziedzic T., 2012). Wapno pochodzące z wypału erlanów i skarnów nie było tak czyste jak to pochodzące z marmurów, ponieważ krzemiany w tych skałach nie wypalały się i zanieczyszczały wapno. Dlatego starano się używać przewarstwień skał wapniowo-krzemianowych z jak największą zawartością kalcytu lub wybierać niewielkie (kilkunastocentymetrowej miąższości) soczewki marmurów które zazwyczaj towarzyszą erlanom.

Czeski błąd?

Jednym z zachowanych wapienników na Wzgórzach Strzelińskich jest piec nieopodal wsi Nowina. Już na mapach geologicznych "Gór Dolnego Śląska i Terenów Przyległych" Beyricha (Beyrich E. i in.) z 1865 roku zaznaczano w okolicy pieca wapienniczego wychodnię skał wapiennych, zatem miejsce to było znane ówczesnym geologom. Według informacji jakie podaje "Słownik geografii turystycznej Sudetów tom 21" (Staffa M. i in., 2008) wapiennik w Nowinie został wybudowany w 1797 roku na zlecenie opata Opactwa Cystersów w Henrykowie nazwanego w ww. opracowaniu Markiem z Henrykowa (chodzi tu o opata Markusa Welzela). Wapiennik ten wg. wyżej przytoczonego źródła miał zostać opuszczony w połowie XIX wieku. Drążąc jednak temat napotkałem na sporo niejasności. Markus Welzel urodził się w 1729 r., w 1779 roku został wybrany na opata, zmarł natomiast w 1792 roku w Henrykowie. Zatem wapiennik musiałby powstać 5 lat po jego śmierci? Następcą Markusa był Konstantin Gloger, który pełnił funkcję opata od 1793 do 1810 roku, kiedy to dokonano kasaty klasztorów na Śląsku. Po likwidacji zakonu Nowinę zakupiła księżniczka Wilhelmina Pruska, będąca potem królową Holandii, a córką Wilhelminy była znana na terenie Ziemi Kłodzkiej Marianna Orańska. Nasuwa się zatem pytanie, czy nie pomylono dat budowy wapiennika? Prawdopodobnie pomylono rok 1797 z rokiem 1779, czyli datą wybraniana na opata Marcusa Welzela. Ewentualnie, czy nie pomylono osoby opata jako fundatora - przecież w 1797 roku opatem był już Konstantin Gloger. Wątpliwości budzi też moment opuszczenia wapiennika, który ma przypadać na połowę XIX wieku. Według niżej przytoczonych map topograficznych, przynajmniej do 1939 roku w sąsiedztwie wapiennika istniały dzisiaj już nieistniejące zabudowania. Sam moment zarzucenia wypału wapna należało by ulokować dużo wcześniej, w pierwszym dziesięcio-dwudziestoleciu XIX wieku, zakładając że wapiennik postał pomiędzy 1779 a 1797 rokiem. Za szybkim zarzuceniem działalności wapienniczej w Nowinie przemawiają trzy argumenty:

  1. Brak dużego wyrobiska skał nadających się do wypału wapna w najbliższej okolicy. Dokoła wapiennika istnieją tylko ślady poszukiwania skał wapniowo-krzemianowych. Zatem materiał do wypału musiano przywozić z łomu zlokalizowanego na północ od wapiennika (prawdopodobnie też z okolicy wzgórza Gromnik). 
  2. Drugim argumentem jest brak dużych hałd wypalonego niewłaściwie wapna, popiołu i skały płonnej, które towarzyszą wapiennikom w Gębczycach (około 68 ara powierzchni) i zniszczonemu wapiennikowi/wapiennikom w Przewornie. Przy opisywanym wapienniku znajduje się jedynie niewielka hałda odpadków o powierzchni 2,8 ara i wysokości około 3 m.
  3. Trzecim argumentem jest wypał wapna z marmurów w Przewornie, który miał miejsce już w na przełomie XVIII i XIX wieku. Działalność tamtejszych wapienników była wielokrotnie wydajniejsza i zapewniała dużo lepsze jakościowo i zarazem tańsze wapno, które w późniejszym czasie, po rozbudowie sieci kolejowej do Przeworna mogło być łatwo i szybko transportowane do nabywcy. 
Nieopłacalny, mały piec wapienniczy w Nowinie, bez perspektyw na lepsze złoże skał wapiniowo-krzemianowych zarzucono. Nie można jednak wykluczyć że wypału wapna dokonywano okazjonalnie, na potrzeby wioski, lub gospodarstwa przy wapienniku do drugiej połowy XIX wieku.


Wapiennik w Nowinie


Wapiennik w Nowinie ma ciekawą konstrukcję. W pierwszym etapie budowy wykonano rampę dojazdową poprzez podcięcie wzgórza, i zrobienie na podcięciu drogi. Drogę tą obudowano następnie łamaną ścianą oporową z lokalnych skał (kwarcytu, pegmatytu i erlanów). W kolejnym etapie dostawiono do ściany oporowej, w miejscu załamania piec szybowy wykonany z kwarcytu i cegły,  posiadający trzy tunele. Cała konstrukcja została wybudowana w dolinie niewielkiego cieku, do której łatwo było dostarczać materiał do wypału, który wydobywany na okolicznych wzgórzach.

Wapiennik wybudowany u podstawy wzgórza

Ściana oporowa i piec

Dwa wloty powietrza i jeden kanał obsługowy do wybierania wypalonych buł wapiennych?

W tym okienku najprawdopodobniej znajdowała się figura patrona pieca

Kanał obsługowy do wybierania wapna

W internecie można znaleźć informacje że surowiec do wypalania wapna pozyskiwano prawdopodobnie z miejscowego niewielkiego łomu nieopodal pieca. Nie jest to jednak prawda. W najbliższym sąsiedztwie nie ma skał wapniowo-krzemianowych i próbowano dostarczać je z niewielkich, nieco dalej występujących wychodni tej skały, zlokalizowanych w promieniu kilkuset metrów od pieca. Jedak po wielkości tych wyrobisk można śmiało wnioskować że były to jedynie próby poszukiwawcze. Materiału do wypału dostarczano zatem bez wątpienia z łomu erlanów zlokalizowanego na obszarze największej wychodni tej skały, zlokalizowanej na północ od wapiennika (patrz mapy poniżej). Prawdopodobnie też z okolicy wzgórza Gromnik, gdzie znajduje się duży łom skał wapniowo-krzemianowych o powierzchni 8,4 ara i głębokości około 5-7 m. Dowóz erlanów nie był zapewne trudny, ponieważ z wszystkich wychodni do pieca prawie zawsze jest z górki, nawet z Gromnika. Zadano sobie dużo trudu by zbudować wapiennik w Nowinie, jednak dużo przesłanek, opisanych wcześniej wykazuje że był on użytkowany krótko i raczej mało intensywnie.

Wapiennik (na czerwono) w 1893 roku
(Źródło: Mapster / David Rumsey Map Collection)

Wapiennik (na czerwono) w 1939 roku na tle wychodni erlanów (kolor niebieski)
(Źródło: mapa - Mapster / Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego,
geologia - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów ark. Kuropatnik [Wójcik L. 1963])


Łom erlanów zlokalizowany na północ od wapiennika o powierzchni 2,8 ara i głębokości około 3 m

Wapiennik w całej okazałości

Szyb obudowano cegłą na której widać ślady po wypalonym wapnie i węglu drzewnym

Widok na piec z rampy

Hałda odpadków z wapiennika (na lewo od drogi) usypana u podstawy stoku wzgórza

Fragment marmuru używanego z do wypału wapna znaleziony przy wapienniku w Nowinie

Zasobna w kalcyt skała wapniowo-krzemianowa używana do wypału wapna znaleziona przy wapienniku w Nowinie

Dachówka z okolic Kodersdorfu (okolice Zgorzelca) znaleziona przy wapienniku, prawdopodobnie
 taką dachówką pokryte były zniszczone budynki (cegielnia w Särichen, nieopodal Kodersdorfu
działała od 1880 r.)

Na koniec...

Trudno oszacować ile wapna wyprodukowano w opisywanym wapienniku, zapewne niewiele ze względu na jego niewielkie rozmiary. Istnieje również szereg przesłanek świadczących o tym że wapiennik ten pracował maksymalnie nie dłużej niż 20-30 lat, być może nawet krócej, z małą intensywnością. Wskazuje również na to jego stan zachowania, który oceniam jako bardzo dobry względem innych podobnych konstrukcji w Sudetach. Budowla ta jest cennym zabytkiem techniki i wskazuje w jaki sposób użytkowano Wzgórza Strzelińskie w przeszłości. Powinno być to obowiązkowe miejsce do zwiedzania przez geoturystów planujących przyjechać w tą okolicę.


Wykorzystane materiały i literatura wg kolejności użycia:

1. Wapiennik (budowla), Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (pl.)
2. Erlan, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (pl.)
3. Skarn, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (pl.)
4. Oberc-Dziedzic T, 2012 - Geologia masywu strzelińskiego: dlaczego musimy chronić geostanowiska?, [W:] Walory przyrody nieożywionej Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich, (red.) Moskwa K., Tarka R.
5.  Beyrich E., Rose G., Roth I., Runge W., 1865 - Geologische Karte von dem Niederschlesischen Gebirge und den angrenzenden Gegenden, Karte von Strehlen und Umgebung 1:100 000, udostępniona dzięki Deutsche Fotothek
6. Staffa M., Mazurski R. K., Czerwiński J., Pisarski G., 2008 - Słownik geografii turystycznej Sudetów, tom 21, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, Przedgórze Paczkowskie, część II (N-Ż), str. 44, Wyd. I-Bis, Wrocław.
7. Opactwo Cystersów w Henrykowie, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (pl.)
8. Markus Welzel, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (ger.)
9. Konstantin Gloger, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (ger.)
10. Pruska kasata klasztorów na Śląsku w 1810, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (pl.)
11. Wilhelmina Pruska, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (pl.)
12. Marianna Orańska, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (pl.)
14. Messtischblatt 1:25:000 arkusz 5368 Munsterberg (Ziębice) z 1939 roku, udostępniony dzięki Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego w serwisie Mapster
15. Wójcik L., 1963 - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1: 25 000, arkusz Kuropatnik, Państwowy Instytut Geologiczny
16. Kodersdorf, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (ger.)
17. Särichen, Wikipedia.org, [dostęp 2016-11-12] (ger.) 

Posty o pokrewnej tematyce:

1. Wezuwiany z okolic wzgórza Rokitki

Komentarze

  1. Zachował się w bardzo dobrym stanie jak na 200-letni obiekt. Zwłaszcza wewnątrz. Stanowi ciekawą atrakcję turystyczną. Aż żal, że okolica taka zaniedbana.

    OdpowiedzUsuń

Prześlij komentarz

Komentuj bez logowania jako ANONIMOWY