Kryształowa Góra w Strużynie

Słowo wstępne...

Kryształowa Góra nieopodal Strużyny zawdzięcza swą nazwę kryształom górskim, które były tu eksploatowane do celów jubilerskich, zdobniczych i przemysłowych. Gospodarcza, zorganizowana eksploatacja tych kamieni w okolicach Jegłowej trwała od XVII wieku do 1794 roku. W Krzywinie wydobycie pierwotnie prowadzono metodą odkrywkową, a po wyczerpaniu powierzchniowych partii złoża metodą podziemną za pomocą szybików i sztolni. Jednak taka metoda wydobycia okazała się zbyt kosztowna i ekonomia zadecydowała o zaniechaniu eksploatacji (Sachanbiński M., 1979). Na Kryształowej Górze wydobycie kryształów górskich do celów zdobniczych prowadzono jeszcze do początku II Wojny Światowej (Sachanbiński M., 1979). Istnieją również dowody na użytkowe wykorzystanie znajdowanych tu kryształowy górskich już w mezolicie (Bobak D., 2000). W 1854 roku rozpoczęto eksploatację na przemysłową skalę kwarcytów w Krzywinie (Szczepański J., 2013), która trwa do dziś, przy okazji wydobywa się kryształy górskie w bezpieczny sposób, metodą odkrywkową.

Kryształy górskie z Kryształowej Góry

Kryształowa Góra... a właściwie pagórek...

Kryształowa Góra to tak naprawdę niewielki pagórek zbudowany głownie z kwarcytów. Kwarcyty te noszą w geologi nazwę Kwarcytów z Jegłowej. Ich wiek szacuje się metodą analogii do kwarcytów z Sudetów Wschodnich jako wczesno-środkowo dewoński. Kryształy górskie znajdowane są tu w szczelinach pomiędzy poszczególnymi warstwami kwarcytów na granicach foliacji, w niewielkich pustkach po skolonizowanych wkładkach łupków kwarcowo-serycytowych lub w gniazdowo-żyłowych skupieniach kaolinu, a także w ilastej zwietrzelinie. Największe wolne przestrzenie w kwarcytach wypełnione kryształami górskimi miały wymiary 100 x 50 cm (Sachanbiński M., 1979).

Spotyka się tu dobrze wykształcone kwarce o bardzo różnych rozmiarach, mające ściany w postaci kombinacji romboedru słupa heksagonalnego, trapezoedru i sporadycznie podwójnej piramidy trygonalnej. Spotykane tu kryształy górskie występują najczęściej w postaci jednostronnie wykształconych odłamków. Spotykane są również druzy złożone z narosłych na powierzchniach kwarcytu kryształów, są one równie często ułamane i wykazują budowę strefową, co dowodzi ich regeneracji. Oprócz jednostronnie zakończonych kryształów górskich zdarzają się dosyć często kryształy zakończone obustronnie, kryształy takie znajduje się rozrzucone bezładnie w masie kaolinowej, lub są one narośnięte ścianami na kwarcytach. Najwięcej kryształowy kwarcu ma barwę lekko zmętniałą i białą, nieco zadziej spotyka się całkowicie lub częściowo przejrzyste kryształy górskie i kryształy zabarwione na żółtawo. Niekiedy w tutejszych kwarcach napotkać można na niewielkie inkluzje gazowe i ciekłe. Znacznie częściej jednak zaobserwować można wrostki chlorytu, kaolinu i turmalinu (Sachanbiński M., 1979).

Prawidłowo zakończony lewoskrętny kryształ kwarcu, kombinacje spotykane w Strużynie

Tutejsze kryształy górskie powstały najprawdopodobniej w dwóch etapach (Karwowski Ł., Kozłowski A., 1973). Pierwszy etap odbywał się w temperaturze nie mniejszej niż 300, a najpewniej przy 350 stopniach Celsjusza w warunkach hydrotermalnych, związanych ze stygnięciem niewielkich ciał granitoidowych, miedzy innymi intruzji Gromnika, Gębczyc i Strzelina, oraz z krążeniem gorących roztworów hydrotermalnych w skałach sąsiadujących z intruzjami. Ciśnienie panujące przy krystalizacji wynosiło około 500-600 barów (atmosfer) (Karwowski Ł., Kozłowski A., 1975). Gorące, nasycone, pomagmowe roztwory hydrokrzemianowe przedostały się do kwarcytów, oraz wyługowały z nich krzemionkę, spowodowały kaolinizację skał łupkowych towarzyszących kwarcytom, a w efekcie doprowadziły do wykrystalizowania kryształów górskich, a w niektórych miejscach również turmalinów. Kwarce powstałe w tym etapie krystalizacji charakteryzują się silnym spękaniem i mają najczęściej oderwane zakończenia. Kwarce drugiej generacji powstały również w warunkach hydrotermalnych lecz przy temperaturach rzędu 250-120 stopni Celsjusza. Kwarce tego etapu krystalizacji są najczęściej przejrzyste i mają dobrze wykształcone ściany romboedru, są one również często obustronnie zakończone. Bywa, że w krysztale młodszym tkwi kryształ starszy, spękany, a na ich granicy występują niewielkie ilości substancji ilastej (Sachanbiński M., 1979).

Na Kryształowej Górze znajduje się stare i mocno zarośnięte wyrobisko z trzema głębszymi poziomami wydobywczymi wypełnionymi obecnie wodą. Po północno-zachodniej stronie wzgórza znajdują się zwałowiska urobku, usypane u podstawy wyrobiska po eksploatacji. Dzięki obrazowi lidarowemu widać wyraźnie, że wydobycie kryształów górskich odbywało się wyłącznie wzdłuż wychodni kwarcytu, budującego niegdyś kulminację wzgórza, która dziś została całkowicie zniszczona i spoczywa na zwałowisku. Pogłębianie wyrobisk zapewne nie przynosiło pożądanego efektu ponieważ cała

 Numeryczny model ukształtowania terenu Kryształowej Góry (wg ISOK)

sekwencja skalna wzgórza zapada pod kątem 60-70 stopni na wschód, a kolejność warstw w jej obrębie bez utworów czwartorzędowych wygląda następująco (Chmura K., 1967):
  • poniżej spągu zalanych wyrobisk występują łupki serycytowe (prawdopodobnie w pakietach od 0,1 do 10 m miąższości, pomiędzy łupkami kwarcytowymi, lub w pojedynczych warstwach),
  • łupki kwarcytowe (około 5 m miąższości w spągu wyrobiska) przechodzące nieostro w,
  • kwarcyty grubo, średnio i cienkoławicowe górnej części wyrobiska,
  • drobnoblastyczne szare gnejsy botytowo-chlorytowe, które od południowego-zachodu nasunięte są na kwarcyty, nie odsłaniają się bezpośrednio w wyrobiskach na Kryształowej Górze,
zatem  w głębszych poziomach nie napotykano raczej na lepsze okazy kryształów górskich a zwiększał się odsetek skały płonej, nieprzydatnej do budownictwa (łupek serycytowy). Należy bowiem zakładać, że część wydobywanego tu kwarcytu, będącego odpadkiem poeksploatacyjnym wykorzystywano lokalnie do budowy domów, murów i innych budowli. Kwarcyty z Jegłowej mają przecież świetną wytrzymałość, małą nasiąkliwość i oddzielają się od skały macierzystej na większe lub mniejsze bloki i fragmenty przypominające kostki i bryły o płaskich krawędziach.
Profil litologiczny Kryształowej Góry (Chmura K., 1967, zmienione) bez utworów czwartorzędowych
Interesujący nas kwarcyt z Kryształowej Góry posiada szarą barwę, miejscami z odcieniem żółtym bądź różowawym. W kwarcycie gruboławicowym dominują blasty o średnicy 0,2-0,4 mm, w typie cienkoławicowym blasty osiągają średnicę 0,1-0,2 mm. W składzie mineralnym dominuje kwarc (97,6-99,6 % objętości), pobocznie zawiera średnio około 1% obj. domieszki serycytu i 0,3 % obj. minerałów akcesorycznych (Chmura K., 1967).

Kryształowa Góra w 1893 roku, błędnie oznaczona jako łom marmuru 
(Źródło: Mapster / David Rumsey Map Collections)

Kryształowa Góra w 1932 roku na tle jej budowy geologicznej (kolor żółty - kwarcyty, kolor łososiowy - gnejsy)
(Źródło: mapa - Mapster / Archiwum Map Zachodniej Polski, geologia - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów arkusz Jegłowa 
(Berezowska B., Berezowski S., Cwojdziński S., 1991)

Wyrobisko wypełnione wodą

Po przybyciu na miejsce okazuje się że ktoś poszukujący kryształów górskich wykonał niewielki szybik o głębokości 3-4 m. Dzięki temu powstała całkiem spora hałda odłamków, na której rozpoczynamy poszukiwania. Na hałdzie znajduje się mnóstwo ładnych okazów, wystarczy tylko trochę pogrzebać w materiale skalnym i wszędobylskiej glince ilastej.

Szybik z hałdą urobku

Po umyciu niektórych odłamków odsłaniają się piękne okazy

Zbliźniaczone kryształy górskie

"Szczotka" kryształów górskich

Część kryształów posiada żelaziste naloty...

...a część to kwarce mleczne

Kryształy górskie w ilastej zwietrzelinie

Po przepłukaniu okazów z iłu ukazują się kolejne kryształy

Najgrubsze dobrze wykształcane kryształy maja do 1,5 cm średnicy

Zrost kilku kryształów

Mniejsze kryształy są bardziej przejrzyste

Na koniec...

Dzięki niewielkiej hałdzie urobku udało się łatwo zebrać nieco kryształów górskich, które choć trochę pokazują jakie okazy mogły być eksploatowane tu w przeszłości. Zebrane odłamki kryształów kwarcu wskazują, że pojedyncze dobrze wykształcone osobniki mogły mieć często do około 15 cm długości, choć obecnie znaleźć można osobniki długości do 4 cm. Największy odnotowany pojedynczy kryształ miał 20 cm długości, 5 cm szerokości i ważył około 260 gram (Morawiecki A., 1953)  Odnośnie wielkości szczotek kwarcowych jakie napotykano w czasie eksploatacji dobrze informuje również okaz wystawiony w wydzielonej części "Georetum" Arobetum w Wojsławicach, który zapewne nie należał do tych największych, rekordowych, jakie udało się wydobyć, choć jego wymiary (około 70 x 30 cm) są imponujące.

Szczotka kwarcowa w Georetum wydobyta z Kryształowej Góry w Strużynie, dar Janusza Henczela 

Tak naprawdę dzięki nie do końca legalnemu szybikowi (powiedzmy sobie szczerze - zupełnie nieszkodliwemu jeśli chodzi o środowisko) dawno już zapomniane stanowisko mineralogiczne odzyskało choć trochę świetności. Minerały tu pozyskane to raczej mineralogiczna ciekawostka a nie materiał na handel, więc zarobek z takiego wydobycia byłby znikomy. Miejsce to w przyszłości, po udostępnieniu warstwy skalnej, na wzór "pól agatowych" w okolicy Lwówka Śląskiego, mogło by być atrakcją turystyczną, wyjątkową i jedyną w skali kraju !


Wykorzystane materiały i literatura:

1. Sachanbiński M., 1979 - Kamienie szlachetne i ozdobne Śląska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
2. Szczepański J., 2013Kamieniołom kwarcytu oraz łupku kwarcowo-serycytowego w Jegłowej, Opis Geostanowiska, Geopark.org.pl
3. Bobak D., 2000 - Wyroby z kryształu górskiego z mezolitycznego stanowiska Jegłowa 2
4. Karwowski, Ł., Kozłowski, A., 1973 - Zastosowanie wyników badań inkluzji gazowo-ciekłych w minerałach do odtwarzania warunków krystalizacji tych minerałów, Przegląd Geologiczny, Vol. X
5. Karwowski, Ł., Kozłowski, A., 1975 - Temperatury, ciśnienie i skład roztworówmacierzystych kwarcu z Jegłowej.  Mineral. Pol. Vol. 6, str. 53–61
6. Lidar, Wikipedia.org.pl, [dostęp 2018-11-10] (pl.)
7. Informatyczny System Osłony Kraju (ISOK), Numeryczny Model Terenu, [dostęp 2018-11-10]
8. Chmura K., 1967 - Rozwój litologiczny jegłowskiej serii kwarcytowej, Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Vol. XXXVII, zesz. 3, str. 301-338
9. Karten des Deutschen Reiches 1:100 000 arkusz 475 Munsterberg (Ziębice) z 1893 roku udostępniony dzięki David Rumsey Map Collections w serwisie Mapster
10. Messtischblatt 1:25:000 arkusz Marienau (Jutrzyna) z 1932 roku udostępniony dzięki Archiwum Map Zachodniej Polski w serwisie Mapster
11. Berezowska B., Berezowski S., Cwojdziński S., 1991 - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów arkusz Jegłowa, Państwowy Instytut Geologiczny
12. Morawiecki A., 1953 - Uwagi o krysztale górskim z Jegłowej na Dolnym Śląsku, Biuletyn Instytutu Geologicznego, Vol. 82, Warszawa
13. Arboretum w Wojsławicach, Wikipedia.org, [dostęp 2018-11-10] (pl.)



Komentarze

  1. Niezłe. We fliszu trzeba się nieźle nachodzić, by znaleźć jakiś kryształ górski. W zasadzie to żadnego jeszcze nie znalazłem, zebrałem tylko informacje o dwóch miejscówkach gdzie można coś wydobyć. A tutaj widzę, ze w jednym miejscu można zdobyć kilka fajnych okazów po jednym schyleniu się :)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Ja zbieram diamenty marmaroskie właśnie we flidszu i nie muszę pokponywać kilometrów. Dodam, że w ciekawej lokalizacji, mianowicie w Wiśle. JEst tam kamieniołom piaskowca, a kryształów, wyjątkowo pięknie błyszczących i przezroczystych, szukam na łatwo dostępnej przydrożnej hałdzie w okolicy kamieniołomu.

      Usuń
  2. I pomyśl że w piwnicy to trzymam bo w mieszkaniu nie mam miejsca. Ta miejscówka jest o tyle ciekawa że kryształy górskie całkiem dobrej jakości można znaleźć w ściółce, bo jest ona tak naprawdę pozostałością po dawnej eksploatacji.

    OdpowiedzUsuń
  3. Dzisiaj tam byłem - niestety krótko, raptem 2 godziny. Znalazłem jednak sporo drobnych, ale wyjątkowo czystych kryształków i kilka szczotek kwarcu mlecznego. Całość znaleziska ocenię po dotarciu do domu z urlopu i oczyszczeniu okazów. Byłem tam póżnym popołudniem, komary zgryzły mnie niemiłosiernie, a ryzyko "zakleszczenia" w tych zaroślach również nie jest małe - stwierdziłem empirycznie.

    OdpowiedzUsuń
  4. Czy mozna tam dojechac autem

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Nie, dookoła tego zalesionego pagórka są tylko pola urwane, autem terenowym można podjechać bliżej polną drogą od strony południowej. natomiast zwykłą osobówką polecam zatrzymać się gdzieś w Strużynie.

      Usuń
  5. Pola orne zaorane wokół pagórka? to czas na wspaniałe zbiory bez kopania oraz machchchania kilofomłotkiem
    idz po zaoranym polu i zbieraj :) gdy to zobaczysz pomyślisz jaki ja byłem g....pi

    OdpowiedzUsuń

Prześlij komentarz

Komentuj bez logowania jako ANONIMOWY